معرفی آیین نخل گردانی

کاشان شهری مذهبی با قدمت تاریخی است و به همین علت، بیش تر محله های آن دارای هیأت عزاداری هستند. از آن جا که یکی از آیین های سنتی عزاداری در کاشان نخل برداری بوده اکثر هیأت ها نخل داشته و هر نخل را به نام هیأت موسس آن می خوانده اند. معروف ترین نخل در میان نخل ها و هیأت های کاشان» نخل هیأت حسینی در محله «سرفره» و «گذر صدره» است. این هیأت در سال ۱۰۵۰ شمسی تشکیل شده و به گفته مسئولان فعلی، تمامی موسسان آن از سادات بوده اند؛ لذا معتقدند نظر خاصی از اهل بیت (علیهم السلام) به این هیأت و نخل آن همواره وجود داشته است.

نخل هیأت حسینی کاشان، از یک تابوت مسی مستطیلی تشکیل شده است که بر روی عرض های آن دو تاق چوبی و قوسی شکل قرار می گیرد. در زیر تابوت مسی، یک کف بندی با چوب بستی به صورت چهارچوب افقی و چهارچوب عمودی بسته شده است. آن چه اکنون با این تمثال به عنوان نخل هیئت حسینی کاشان خوانده می شود، در واقع مرمت شده آن نخل اصلی است که سال ها قبل در یک حادثه آتش سوزی، چوب های آن سوخته و فقط تابوت مسی داخل آن باقی مانده است. این نخل در روی دو سه پایه چوبی قرار گرفته و به اصطلاح محلی «کرسی» شده است.

۱– تزیین نخل

 مراسم نخل برداری يا نخل گردانی در کاشان، دارای مقدمات یا عناصر متعددی است که از جمله آن ها می توان به لباس پوشانی و عمامه گذاری اشاره کرد. در ادامه، به بررسی مختصر عناصر مراسم پرداخته می شود.

 ۱-۱. لباس پوشانی

هر ساله یکی از خیاطان زن در آن منطقه، حدوداً ۷۵ متر پارچه مشکی به شکل خاصی می دوزد که تمام روی نخل را تا پایه های نگه دارنده می گیرد. به گفته اعضای هیأتء اغلب موارد، افرادی که نذوراتی دارند این پارچه را تهیه می کنند یا خود فرد خیاط آن را تهیه می نماید. وی برای دوخت این لباس اجرتی دریافت نمی کند؛ زیرا معتقد است که مزد کارش را از خود امام حسین (ع) می گیرد. مراسم لباس پوشانی، هر ساله صبح روز تاسوعا در محل حسینیه هیئت توسط «بابای نخل» انجام می شود. بدین صورت که وی بالای نخل می رود و پارچه مشکی دوخته شده را روی نخل می کشد. سپس دو پرچم سیاه با نوشته های سبزرنگ، یکی با عنوان «اگر خسته جانی بگو یا حسین» بر پیشانی جلو نخل و دیگری با عنوان «یا حسین مظلوم» در پشت نخل به لباس نخل متصل می کند.

 ۲-۱ عمامه گذاری

پس از این که لباس مشکی نخل را بر آن پوشاندند بابای نخل در قسمت بالا یعنی تاج نخل قرار می گیرد و کار عمامه گذاری را شروع می کند؛ بدین صورت که ابتدا یک دستار با پارچه مشکی در نوک پشتی نخل به شکل دورانی و محکم می پیچد و سپس با پارچه سبزرنگ، عمامه جلوی نخل پیچیده می شود. وجه تسمیه این کار پیچیدن پارچه به شکل عمامه -بخشی از لباس روحانیت -است و نیت و هدف آن ها، بر پیروی از این رسم شیعیان است که عمامه علما و بزرگان را هنگام تشییع بر روی تابوت ایشان قرار می دهند. در واقع این پارچه سبزرنگ، نمادی از عمامه امام حسین (ع) است. معمولاً این پارچه سبز را افرادی تهیه می کنند که عمامه نخل را به نیت گرفتن حاجت برده اند و به جای آن حدوداً ۵ متر پارچه سبز به هیأت می دهند. به قول یکی از نخل کشان قدیمی هیأت, عمامه گذاری برای نخل موجب محکم شدن لباس مشکی نخل می شود تا هنگام مراسم، در انبوه جمعیت جابه جا نشود.

2. کارگزاران مراسم

 یکی از ویژگی های این آیین جمعی که موجب وحدت اجتماعی می شود، شخصیت پردازی و اعطای پایگاه اجتماعی به افرادی است که هر یک وظیفه ای را در اجرای مراسم بر عهده می گیرند. تقسیم کار، یکی از عوامل اصلی در ایجاد وحدت جمعی است که در برگزاری این آیین به خوبی انجام می شود. در ادامه، به برخی از وظایف اصلی در اجرای این مراسم اشاره می گردد:

۱-۲. بابای نخل:

به کسی گفته می شود که وظیفه تزیین و لباس پوشانی نخل را بر عهده دارد. این فرد باید بتواند مقدمات مراسم را هم چون لباس پوشانی، عمامه گذاری  به خوبی انجام دهد تا نخل کش ها در حین اجرای مراسم دچار مشکل نشوند؛ بنابراین بابای نخل، معمولاً پسر خود را از نوجوانی به این کار مشغول می کند تا روش ها را به خوبی بیاموزد.

۲-۲. نخل­ کش ­ها

تعدادی از جوانان قوی هیکل و حتی بعضاً بلندقد محل هستند که آن ها نیز این امر را از پدران یا اجداد خود به ارث برده اند. البته در نخل حسینی کاشان برای پذیرفتن اين نقش هیچ الزامی وجود ندارد و اگرکسی طالب این کار باشد با هماهنگی قبلی می تواند به جمع نخل کش ها بپیوندد.

۳-۲ هدایت کنندگان و انتظامات نخل:

 بدین علت که جمعیت زیادی در مراسم شرکت می کنند و هر یک می خواهند به گونه ای به نخل تبرک و توسل بجویند، کنترل نخل برای نخل کش ها کار سختی می شود. لذا تعدادی از اعضای هیأّت با لباس خادمی هیأت در اطراف نخل قرار می گیرند تا فشار جمعیت راکنترل و نخل را در مسیر خود هدایت کنند.

۴-۲. حاملان کتل ها:

تعدادی از نوجوانان هیأت، مسئول برداشتن کتل هایی هستند که بر روی آن ها اسامی چهارده معصوم (علیهم السلام) نوشته شده است.

 ۵-۲. پایه کش ها:

چهار نفر هستند که سه پایه های مخصوص نخل را در تمام طول مسیر حمل می کنند و به دنبال نخل پیش می روند تا در مکان هایی که قرار است نخل کرسی شود پایه ها را در زیر آن قرار دهند و نخل کش ها هم کمی استراحت کنند و به عزاداری بپردازند.

۶-۲.دسته عزاداری:

تعدادی از جوانان هیأت و برخی افراد حاجت گرفته، با لباس مشکی در جلوی نخل حرکت می کنند و با شور و شعف خاصی، بر سر و سینه می زنند و «حسین وای حسین» گویان، شرکت کنندگان در مراسم را از نزدیک شدن نخل به آن ها، در مسیر خبردار می کنند.

۷-۲. پرچم گردان:

 پرچم گردانی در هیأت مذهبی کاشان از آداب و سنن قدیمی نیست، اما برخی جوانان علاقه مند، برای ایجاد شور و شعف در میان مردم هنگام عزداری از این روش استفاده می کنند که البته کار بسیار سختی است و مهارت خاصی لازم دارد. این فرد یک پرچم سفیدرنگ حدوداً هشت متری را در وسط میدان به صورت دوار و به شکل یک مخروط که رأُس آن را خود فرد تشکیل مي دهد، به حرکت درمی آورد.

۳ . مراسم نخل گردانی هیأت حسینی

 نخل این هیأت، بدان جهت که ملجاٌیی برای حاجت داران است، همواره در محوطه بیرونی حسینیه نگه داری می شود تا مردم بتوانند در طول سال هر وقت گرهی به کارشان می افتد، بدان پناه ببرند و با واسطه خواهی از آن، از محضر اهل بیت (علیهم السلام) طلب حاجت کنند. آیین نخل گردانی در این هیأت هرساله در سه نوبت در محرم» یعنی شب عاشورا، عصر عاشورا، و شب شانزدهم محرم» و یک نوبت در روز شهادت حضرت زهرا (س) برگزار می شود.

 ۱-۳. شب عاشورا

شب عاشورا چند ساعت قبل از شروع مراسم، مردم جهت حاجت خواهی و با حس و حالی متفاوت کنار نخل در محوطه حسینیه حاضر می شوند و برخی از مردم نیز به پخش نذری بین عزاداران مشغول هستند. نخل کش ها جهت برگزاری مقدمات عزاداری شب عاشورا، نخل را به خیابان کنار حسینیه (ملقب به خیابان نخل) برده و کرسی می کنند و نخل کش ها با شور و حال خاصی در مکان های خود در زیر نخل مستقر می شوند. سپس مراسم سخنرانی و عزاداری برای امام حسین (ع) برگزار می شود. در پایان مراسم، با توسل به امام حسین (ع) و ابالفضل العباس (ع) و با شوری که عزاداران بر سر و سینه زنان و حسین حسین گویان در کنار نخل برپا می کنند، نخل به یک باره از زمین بلند می شود. بسیاری از قدمای هیئت اعتقاه دارند لحظه بلند شدن نخل از زمین همراه با عنایت امام حسین (ع) است و به این سبب در این لحظه، شور خاصی در حاضران ایجاد می شود و صدای شیون و گریه و «حسین حسین» است که فضای خیابان نخل را پر می کند. به گونه ای که همه حاضران تحت تأثیر فضا قرار می گیرند. سپس با خروش نخل کش ها و تکان هایی که به نخل می دهند، نخل با جمعیت از جایگاه خود خارج شده و نخل گردانی آغاز می شود. در محوطه خیابان، درون جمعیت زیادی از مردم، عده ای نوجوان با کتل هایی که قبلاً اشاره شد، عده ای با پرچم و عده ای هم با طبل و شیپور عزا، منتظرند تا نخل از جایگاه خود خارج شده و این ها پیشاپیش نخل شروع به حرکت می کنند و نخل به همراه جمعیت به مسیر خود در مسیر نخل گردانی ادامه می دهد. به غیر از جمعیت چند هزار نفری که تمام مسیر را همراه نخل طی می کنند، جمعیت زیادی از مردم دیده می شوند که در مسیرها به انتظار آمدن نخل ایستاده اند. از زاویه نگاه این افراد، جمعیت کثیری در جلو و پشت نخل حرکت می کنند. جلوی جمعیت. عده ای با مشک آب سقا شده اند. پس از آن ها کتل ها به چشم می خورند. هر جاکه جمعیت کم تر باشد و جای وسیعی پیدا شود، پرچم گردان شروع به پرچم گردانی می کند و موج زیبای پرچم منقش به عبارت «یا سیدالشهدا (ع)»، ذکر یا اباعبداله الحسین (ع) را بر لبان همه جاری می کند. در طول مسیر، همواره دسته عزاداری بر سر و سینه زنان و «حسین وای حسین وای»گویان، در جلوی نخل حرکت می کنند و شوری در مردم ایجاد می نمایند و این معنا را می رسانند که نخل به آن محل نزدیک می شود.

 در هر محلی که نخل کرسی می شود، هیأت آن جا مراسم عزاداری، سینه زنی و پخش نذری برقرار می کنند اما در طول مسیر معمولاً شعارهایی کوتاه خوانده می شود تا تکرار آن برای همه راحت باشد و مراسم، یک پارچگی خود را حفظ کند. زمزمه مردم در شب عاشورا در مسیرهای همراه نخل، بیش تر این ابیات بود:

 شب عاشوراست امشب، کربلا غوغاست امشب

 شب عاشوراست امشب، آه و وا ویلاست امشب

شب عاشوراست امشب، بی پسر لیلاست امشب

شب عاشوراست امشبء تشنه لب سقاست امشب

۲-۳. عصر عاشورا

در شهر کاشان، مرسوم است که دسته های عزاداری از همه هیأت ها به نوبت به بازار بزرگ می روند و وارد کاروان سرا شده در آن جا عزاداری می کنند. در اين میان، پرجمعیت ترین هیئتی که با نخل به بازار می رود، نخل هیأت حسینی است. به علت ارادتی که مردم به آن دارند، نوبت این هیأت عصر روز عاشوراست.

عصر عاشورا، بسیاری از مردم شهر و حتی برخی از سایر شهرها در محل حسینیه نخل جمع می گردند و مراسم آغاز می شود. ابتدا با گذر از کوچه های قدیمی شهر، به مسجد آقابزرگ می روند، پس از آن وارد خیابان فاضل نراقی شده، از کوچه جنب مسجد کرسی وارد بازار پانخل می شوند. در اين جا یک مراسم عزاداری برگزار می گرده و سپس وارد بازار بزرگ شده، از آن جا به زیارت «شاه اسماعیل» بازار نو می روند. در آخر، نخل وارد کاروان سرای بازار بزرگ می گردد و آن جا آخرین مراسم عزاداری برگزار می شود. درب ورودی کاروان سرا و پله های قدیمی و مرمت شده آن، به گونه ای است که نمی توان به طور طبیعی نخل را وارد کاروان سرا کرد. از یک طرف پایه های نخل گیر می کند و از طرفی دیگر عمامه نخل؛ بنابراین، جوانان توان مند به این کار با چرخش حدوداً ۴۵ درجه نخل به سمت زمین آن را کج کرده، وارد کاروان سرا می کنند. مراسم عصر روز عاشورا مختص مردان است؛ چون بازار قدیم شهر که مرکز اصلی عزاداری است، کوچه های بسیار تنگ و باریک با تاق های کوتاه دارد و امکان حضور خانم ها در این مکان وجود ندارد.

در عصر عاشورا شعارهای زیر زمزمه می شد:

ای وای کشته شد حسین, / ای وای سر جدا حسین. / ای وای بی کفن حسین, / ای وای تشنه لب حسین

۳-۳ شب شانزدهم محرم

 نوبت سوم، شب شانزدهم محرم است که در میان کاشانی ها، به شب ششم امام حسین (ع) معروف است. نخل را از حسینیه به سمت زیارت سلطان امیراحمد می برند و از آن جا به زیارت گریچه، بعد فاطمیه کوشک صفی، بعد از آن جا از کوچه های قدیمی به حسینیه هیأت علی اکبری های پامنار رفته، بعد از آن با ورود به خیابان ملاحبیب الله شریف, به زیارت سلطان عطابخش می روند و مراسم سینه زنی برگزار می شود. در پایان، نخل را با ماشین به حسینیه برمی گردانند و همه پذیرایی شده، مراسم تمام می شود. در این شب نیز در تمام مسیر، مردم به پخش نذورات و خوراکی مشغول هستند. شکوه مراسم در شب ششم مانند شب عاشورا و عصر عاشورا نیست. اما باز حضور مردم چشم گیر است. مراسم شب ششم بیش تر به نیت هم نوایی با حضرت زینب (س) برگزار می شود. گفتنی است در روز عاشورا و شب ششم، فقط نخل به زیارت دوره می رود و خبری از پرچم و کتل و … نیست. در شب ششم که به نیت هم دردی با حضرت زینب (س) برگزار می شود؛ اشعار زیر تکرار می گردد:

ای بی برادر زینب، غریب و مضطر زینب

جان حسینی زینب، يار امامی زینب

بی یار و یاور زینب، غم دیده خواهر زینب

خطبه تو خواندی زینب، یتیم نوازی کردی

۴-۳ روز شهادت حضرت زهرا (س)

همانگونه که بیان شد نخل که نشان از ارادت فراوان مردم به حضرت سیدالشهدا (ع) می باشد و در نزد مردم کاشان جایگاه ویژه ای دارد، به همین دلیل و به گفته مسئولان هیئت، به علت مقام بزرگ و والای بی بی دو عالم حضرت زهرا (س) و جهت ارادت به این بانوی بزرگ، مراسم نخل گردانی در صبح روز شهادت مادر حضرت سیدالشهدا (ع) نیز برگزار می گردد و مراسم نخل گردانی از محوطه حسینیه آغاز شده و جهت بزرگداشت مقام والای جناب محتشم کاشانی (شاعر آیینی و افتخار شهر کاشان که با شعر «باز این چه شورش است که در خلق عالم هست» شهرت دارد) مراسم نخل گردانی روز شهادت حضرت زهرا (س) در کنار مقبره مطهر این شاعر گرانقدر به پایان می رسد.

مرجع:

بررسی انسان شناختی پدیده نخل گردانی در کاشان (مطالعه موردی: نخل هیات حسینی در محله سرفره و گذر صدره)

نویسندگان: دکتر کریم خانمحمدی، محدثه یوسفی.  (نشریه شیعه شناسی ، زمستان 1396 شماره60 )