درباره ما
مقدمه
مناسک جمعی به ویژه با رویکرد مذهبی نقش بسزایی در صورت بندی حیات اجتماعی و فرهنگی مؤمنان ایفا می کند و از کارکردهای بسیاری برخوردار است. مناسک عزاداری محرم از مهمترین و کانونی ترین مناسک جمعی در فرهنگ شیعیان به شمار می آید که با فرهنگ ایران عجین گردیده و کارکردهای زیادی دارد. آیین عزاداری حسینی به مرور زمان الگوهای مختلفی به خود گرفته که از جمله مهمترین آنها «نخل گردانی» است که بیشتر در حوزه کویری کشور ایران برگزار می شود.
نخل برداری یا نخل گردانی یکی از مناسک و آیین های سنتی عزاداری در ماه محرم است که به طور خاص و پررنگتر در حوزه کویری ایران یعنی در شهرهایی مانند طبس، سمنان، دامغان، خمین، نواحی قم، ابیانه، زواره، اردستان، نایین و کاشان برگزار می شود. هر کدام از این شهرها مراسم نخل گردانی را به زیبایی و شکوه خاصی اجرا می کنند.
مفهوم نخل
نخل در لغت به معنای درخت خرماست و مجازاً یعنی هر درخت و یا درختچه تزیینی و مومی. در اصطلاح نخل را حجله مانندی می دانند که از چوب ساخته می شود و آن را با انواع شال های ابریشمی و رنگارنگ و پارچه های قیمتی، آیینه، چراغ و غیره آرایش می دهند و به گل و سبزه می آرایند و در روز عاشورا آن را به محل برپایی مراسم روضه خوانی می برند و چون شبیه درخت خرما ساخته می شود به آن نخل می گویند.
محققان و تاریخ نگاران، دلایل متعددی را برای وجه تسمیه «نخل» ذکر کرده اند؛ از جمله:
- نخل به خیام حضرت امام حسین (ع) اشاره دارد و می خواهد خاطره خیمه های حرم آن امام (ع) را درکربلا مجسم کند.
- گویند از عرش دو گوشواره، همانند کجاوه، آویزان است که نماد گهواره حسنین (علیهم السلام) است. نخل یادآور دو گوش واره عرش الهی، یعنی گهواره حضرت امام حسن و امام حسین (علیهم السلام)است و چون مقام صاحبان گهواره عظیم است، نخل را بزرگ ساخته اند.
- نخل نوعی عماری است. صندوق مانندی که برای نشستن سوار، آن را روی پشت شتر و فیل می گذارند و آن را محمل و هودج هم می گویند. احتمالا واژه عماری، برگرفته از اسم سازنده اولیه اش می باشد که در گذشته، رسم بوده بزرگان قوم را بر آن ها حمل می کردند.
- چون نخستین بار این اسکلت را از چوب درخت خرما ساخته اند، بدین نام معروف شده است.
- حرکت نخل ویژه آیین های مربوط به سوگ سیاوش است که پس از اسلام به سنت های شیعیان راه یافته است.
- چون بدن مطهر سالار شهیدان کربلاء حضرت امام حسین (ع) را بدون تشییع به خاک سپرده اند، شیعیان همه ساله به جبران، رسم نخل گردانی را تکرار می کنند.
تاریخ نگاری آیین نخل گردانی
یکی از آداب و رسوم مردم ایران در عزاداری برای اهل بیت (علیهم السلام) است که تا قبل از ممانعت پهلوی، رواج بسیار زیادی داشت. اسناد تاریخی نشان می دهد که ساخت و تزیین و حمل تابوت واره هایی برای شهدا و بزرگان، پیشینه دور و درازی همواره در فرهنگ اساطیری ایران داشته است. نمونه برجسته و معتبر آن مرگ سیاوش و آیین سوگواری سالانه اوست.
اطلاق اصطلاح نخل به این تابوت واره مذهبی که آن را به شکل های گوناگون – بنابر آداب و سنن هر منطقه – تزیین می کنند و هم چنین کاربرد لفظ نخل به معنا و مفهوم تشییع نمادین پیکر بزرگان در فرهنگ و ادبیات مذهبی ایران و در میان شیعیان، بنابر اسنادی که در دست است، به دوره صفویه می رسد؛ ولی پیشینه رسم گرداندن تابوت و نشانه هایی شبیه نخل و با نام های دیگر، در مراسم عزا، به دوره های پیش از صفویان برمی گردد.
اما آن چه برای ما مهم است، رسم نخل گردانی به نشانه تابوت واره اهل بیت (علیهم السلام) در میان شیعیان است که به نظر می رسد هم زمان با تشکیل اولین دسته های عزاداری در سوگ این بزرگواران رواج يافته باشد. تابوت گردانی درمیان شیعیان احتمالاً هم زمان با تشکیل نخستین تجمع های شیعی در مجالس سوگ شهیدان دین و راه افتادن دسته های زائر مرقد امیرمومنان حضرت علی (ع) و امام حسین (ع) شکل گرفته است. مطابق مدارکی که به دست آمده، ابن جوزی در شرح وقایع سال ۴۲۵ قمری می نویسد: شیعیان محله کرخ بغداد، به هنگام رفتن به زیارت مزار امیرمومنان و سیدالشهداء دستگاه های آرایه بندی و طلاکاری شده ای به نام منجنیق با خود حمل می کردند. منجنیق شیعیان کرخ بغداد ظاهراً چیزی شبیه نخل امروزی شیعیان ایران بوده است که آن را با انواع سلاح، اشیا و اسباب روشنایی مانند شمشیر، سپر، آینه، چراغ و پر می آراستند و به همراه دسته های عزاداری روز عاشورا در محله ها می گرداندند.
نخل گردانی در مراسم عزاداری محرم در کاشان، قدمتی حدوداً چهارصد ساله دارد. به نظر می رسد با توجه به قدمت تاریخی و شیعی این شهر بتوان تخمین زد که تاریخچه این آیین در کاشان به عهد صفوی برمی گردد؛ یعنی همان قدمت حدوداً چهارصد ساله؛ اما باید گفت: سند دقیقی درباره تاریخچه این آیین در هیأت حسینی نخل کاشان وجود ندارد. افراد قدیمی محل و خادمان هیأت می گویند: تا این محل بوده این نخل و این هیأت هم بوده است. با این ادعا شاید بتوان گفت که حداقل قدمت نخل گردانی در این هیأت به زمان تشکیل هیأت (سال ۱۰۵۰ ش) در اواخر سلطنت احمدشاه قاجار برمی گردد.
روایت توصیفی از آیین نخل گردانی در هیأت حسینی نخل کاشان
کاشان شهری مذهبی با قدمت تاریخی است و به همین علت، بیش تر محله های آن دارای هیأت عزاداری هستند. از آن جا که یکی از آیین های سنتی عزاداری در کاشان نخل برداری بوده اکثر هیأت ها نخل داشته و هر نخل را به نام هیأت موسس آن می خوانده اند. معروف ترین نخل در میان نخل ها و هیأت های کاشان» نخل هیأت حسینی در محله «سرفره» و «گذر صدره» است. این هیأت در سال ۱۰۵۰ شمسی تشکیل شده و به گفته مسئولان فعلی، تمامی موسسان آن از سادات بوده اند؛ لذا معتقدند نظر خاصی از اهل بیت (علیهم السلام) به این هیأت و نخل آن همواره وجود داشته است.
نخل هیأت حسینی کاشان، از یک تابوت مسی مستطیلی تشکیل شده است که بر روی عرض های آن دو تاق چوبی و قوسی شکل قرار می گیرد. در زیر تابوت مسی، یک کف بندی با چوب بستی به صورت چهارچوب افقی و چهارچوب عمودی بسته شده است. آن چه اکنون با این تمثال به عنوان نخل هیئت حسینی کاشان خوانده می شود، در واقع مرمت شده آن نخل اصلی است که سال ها قبل در یک حادثه آتش سوزی، چوب های آن سوخته و فقط تابوت مسی داخل آن باقی مانده است. این نخل در روی دو سه پایه چوبی قرار گرفته و به اصطلاح محلی «کرسی» شده است.